Partner serwisu
Tylko u nas
14 października 2019

Kolczasty ochroniarz. Bezpieczeństwo wokół obrzeży wyrobisk odkrywkowych

Kategoria: Artykuły z czasopisma

Po likwidacji kopalni i rekultywacji terenów poeksploatacyjnych problem bezpieczeństwa publicznego na obrzeżach wyrobisk pogórniczych nie zanika – staje się poważniejszy ze względu na zwiększenie dostępności do tych terenów. Jest kilka sposobów, aby zminimalizować zagrożenia wynikające  z właściwości terenów czynnej eksploatacji i terenów pogórniczych. Jednym z nich jest zastosowanie naturalnych zakrzewień – kolczastych żywopłotów ochronnych na obrzeżach wyrobisk.

Kolczasty ochroniarz. Bezpieczeństwo wokół obrzeży wyrobisk odkrywkowych

W górnictwie kopalin skalnych teren zakładu górniczego z wyrobiskiem, zwałowiskiem, z drogami wewnętrznymi i urządzeniami zakładu przeróbczego w okresie eksploatacji złoża jest obszarem zamkniętym. Niekontrolowany wstęp osób postronnych jest utrudniony. W większych kamieniołomach, ze względu na niebezpieczeństwo dla osób nieuprawnionych, wykorzystywane są środki techniczne, często też firmy ochroniarskie.

Przedsiębiorca wypełniając postanowienia ustawy Prawo geologiczne i górnicze (dalej pgig), obowiązany jest rozpoznawać zagrożenia związane z ruchem zakładu górniczego i podejmować środki zmierzające do zapobiegania i usuwania tych zagrożeń (art.117.1.), a także ma obowiązek zabezpieczenia lub likwidacji wyrobiska górniczego i podjęcia niezbędnych środków w celu ochrony środowiska i rekultywacji gruntów po działalności górniczej (art. 129.1.).

W  praktyce stosowane są różne sposoby zabezpieczania granic zakładu górniczego oraz ich oznakowanie, odpowiednio do przepisu rozporządzenia MG z 23 kwietnia 2013 r. ws. szczegółowych wymagań dotyczących prowadzenia ruchu odkrywkowego zakładu górniczego (§ 13.1.):

•    teren zakładu górniczego, jeżeli nie jest ogrodzony, oznakowuje się tablicami, na których umieszcza się nazwę zakładu górniczego oraz napis zakazujący wstępu osobom nieupoważnionym,

•    miejsca niebezpieczne, zlokalizowane na terenie zakładu górniczego i nieznajdujące się pod stałym nadzorem, zabezpiecza się w sposób ustalony przez kierownika ruchu zakładu górniczego,

•    kierownik ruchu zakładu górniczego ustala liczbę i umiejscowienie tablic oraz znaków, w zależności od wielkości terenu, na którym są stosowane oraz rodzajów i poziomu występujących zagrożeń.

Sytuacja jednak ulega zmianie po likwidacji zakładu górniczego i wykonaniu rekultywacji terenów poeksploatacyjnych. Na gruntach po zlikwidowanym zakładzie górniczym przestają obowiązywać przepisy ustawy pgig wraz z aktami wykonawczymi, regulującymi między innymi zasady bezpieczeństwa; kończy się też nadzór organu górniczego.

Po wykonaniu (lub nie) rekultywacji terenów poeksploatacyjnych i likwidacji działalności przedsiębiorcy, wyrobiska pogórnicze, ze względu na różne formy atrakcyjności, szczególnie w środowisku leśnym, bądź będące akwenami wraz z terenami otaczającymi, są szczególnie chętnie, z różnych powodów, także rekreacyjnych, odwiedzane przez ludzi, co nie zawsze jest bezpieczne. Do obowiązków władającego wówczas nieruchomością należy przedsięwzięcie możliwych działań mających na celu wyeliminowanie lub przynajmniej ograniczenie występujących zagrożeń.

Wymagania prawne a zagrożenia na obrzeżach wyrobisk

Za korzystną zmianę przepisów prawa, dotyczącą rekultywacji terenów pogórniczych, należy uznać wymienione już rozporządzenie MG z 23 kwietnia 2013; wymagany jest obowiązek posiadania dokumentacji rekultywacyjnej i określony jej zakres, w tym m.in. (§ 162.5):

•    metody kształtowania rzeźby terenu niekorzystnie przekształconego oraz odtwarzania gleb,

•    sposób regulacji stosunków wodnych w gruntach rekultywowanych,

•    sposób zabezpieczania przeciwerozyjnego rekultywowanych powierzchni,

•    harmonogram realizacji robót rekultywacyjnych oraz

•    uwzględnienie wymagań normy PN-G-07800:2002.

W ocenie autorów zakres tej dokumentacji, a także przywołanej normy, nie obejmują problemów zagrożeń na rekultywowanych terenach. Obowiązek określenia sposobu zabezpieczenia przeciwerozyjnego powierzchni nie jest równoznaczny z działaniami służącymi do eliminacji zagrożeń na obrzeżach wyrobisk. Rozwinięciem tej oceny są dane Państwowej Służby Geologicznej. Na podstawie wyników kontroli terenów poeksploatacyjnych, najliczniejszych w kraju złóż piaskowo-żwirowych (w tym z decyzjami starościańskimi), sformułowano tezę, że obowiązujące regulacje prawne stwarzają luki, przyczyniające się do pozostawiania niezabezpieczonych terenów poeksploatacyjnych (Gabryś-Godlewska i in., 2018).

Z likwidacją zakładu górniczego wygasa nadzór nad obiektem poeksploatacyjnym. Pogórniczy obiekt staje się otwarty dla osób postronnych. Wyrobiska pogórnicze są interesujące; przyciągają osoby zainteresowane geologią, botaniką, ale także miłośników sportów motorowych lub rowerzystów. Ci ostatni wykorzystują nietypową konfigurację obiektu dla potrzeb jazdy na quadach czy jednośladach. Zjawisko to jest bardzo częste, szczególnie w wyrobiskach w pobliżu dużych aglomeracji miejskich. Likwidacja kopalń surowców skalnych i rekultywacja terenów poeksploatacyjnych nie eliminuje zagrożeń wynikających z ukształtowania wyrobiska poeksploatacyjnego. Na etapie rekultywacji technicznej nie wykonuje się profilowania skarp czy ociosów. Najczęściej jest to po prostu niemożliwe, co wynika z konfliktu między potrzebą optymalnego wykorzystania zasobów kopaliny a potrzebą ukształtowania wyrobiska końcowego (Uberman, Naworyta 2014).

Tereny poeksploatacyjne nie są bezpieczne. Ryzyko wynika m.in. z osypywania się odłamków skalnych. Tego zjawiska nie sposób ograniczyć. Proces osypywania się odłamków skalnych zachodzi w każdym kamieniołomie (piaskowca, wapienia, dolomitu, granitu czy bazaltu). W efekcie erozji materiału skalnego tworzą się tzw. piargi, które usytuowane na półkach zbocza stanowią doskonały materiał gruntowy dla wkraczającej roślinności. W tym sensie erozja jest zjawiskiem korzystnym i nie sposób opanować jej działania oraz wpływu na kształt kamieniołomu po zakończeniu eksploatacji.

Każdy ocios (zbocze) kamieniołomu niesie ryzyko utraty zdrowia lub życia, o ile nie zachowa się odpowiedniej ostrożności podczas pobytu w poeksploatacyjnym wyrobisku. Najkrócej ujmując, nie należy zbliżać się ani do górnej, ani do dolnej krawędzi ociosu.

Oprócz ryzyka naturalnego, wynikającego z charakteru obiektów poeksploatacyjnych, istnieje też ryzyko uwarunkowań formalnych. Obiektom pogórniczym jeszcze przed zakończeniem eksploatacji, czasem dość lekkomyślnie przypisuje się funkcję rekreacyjną. W efekcie tego przyszli właściciele nieruchomości oczekują, że obiekt pogórniczy będzie bezpieczny dla ludzi zażywających w przyszłości rekreacji. Oczekuje się, że osobie odwiedzającej obiekt nie zagraża żadne niebezpieczeństwo. Tymczasem w byłych wyrobiskach z przyczyn naturalnych mogą występować zjawiska niebezpieczne dla nieostrożnie zachowujących się osób. Dotyczy to szczególnie kamieniołomów karpackich. Ich specyficzna budowa geologiczna sprawia, że następuje naturalne obrywanie się odłamków skalnych. Są to zjawiska, które zachodzą także w warunkach górskich, w których również występują naturalne procesy erozyjne (np. oberwanie dużej skały na szlaku pod Świnicą w Tatrach w 2018 roku). Dlatego nie sposób zapewnić pełnego bezpieczeństwa osobom, które mimo zagrożenia będą znajdowały się bezpośrednio przy ociosie albo staną blisko jego górnej krawędzi. Oczekiwanie ze strony odbierających rekultywację (przyszłych gospodarzy), że przedsiębiorca górniczy zapewnił pełne bezpieczeństwo przyszłym użytkownikom obiektu, prowadzi do nieporozumień i przeciągania procesu odbioru rekultywacji. Rzeczywiste zabezpieczenie przed ewentualnym obrywaniem się skał z ociosów pociągałoby za sobą nadmierne koszty oraz wątpliwy efekt. Dla zapewnienia pełnego bezpieczeństwa należałoby skarpy zabetonować albo obłożyć siatką stalową, tak jak to się wykonuje przy szczególnie niebezpiecznych skalnych odcinkach dróg. Działanie takie jest nieestetyczne, nieekologiczne oraz bardzo kosztowne. Bez podejmowania tych czynności ściany kamieniołomów poddane naturalnym procesom erozyjnym z czasem wtapiają się w otoczenie, zatracając swój antropogeniczny charakter. Bardzo szybko też, jako atrakcyjne siedliska i nisze ekologiczne, stają się miejscem rozwoju flory i bytowania fauny (Naworyta, Machaczka 2016).

Rodzaje wyrobisk z punktu widzenia bezpieczeństwa

Kształt i charakter wyrobiska górniczego z punktu widzenia bezpieczeństwa zależy od eksploatowanej kopaliny oraz metody wydobywania. Dla ich opisu na potrzeby niniejszego artykułu wydzielono stokowe i stokowo-wgłębne wyrobiska złóż kamieni łamanych i blocznych – kamieniołomy kruszywowe i bloczne oraz wgłębne wyrobiska kruszyw naturalnych piaskowo- -żwirowych. Dodatkowo spośród wyżej wymienionych można wydzielić wyrobiska działające na podstawie koncesji wydawanych przez marszałków oraz dwuhektarowe, wydobywające kopaliny w oparciu o koncesje wydawane przez starostów. Tych ostatnich, mimo niewielkich rozmiarów, nie można pominąć w analizie zachowania bezpieczeństwa publicznego. Ich liczba ciągle się zwiększa, a zliberalizowane, w stosunku do innych zakładów górniczych, przepisy regulujące ich funkcjonowanie nie przyczyniają się do ograniczenia ryzyka wynikającego z ich obecności w ogólnodostępnej przestrzeni publicznej (Naworyta, 2017).

Kamieniołomy kruszywowe

Eksploatacja złóż na kruszywa realizowana jest w głębokich, wielopoziomowych wyrobiskach stokowych i stokowo wgłębnych. Zbocza przedzielane są poziomami eksploatacyjnymi. Wysokości pięter roboczych zależą od warunków geologiczno-złożowych i rodzaju kopaliny, najczęściej 5 do 20 m, przy nachyleniu ociosów 70-80°. Niezależnie od wysokości zboczy i ich nachylenia, poruszanie się po obrzeżu wyrobiska, wzdłuż jego górnej krawędzi zawsze jest niebezpieczne z uwagi na możliwość upadku z dużej wysokości. Z kolei przebywanie na spągu (dnie) wyrobiska niesie zagrożenie spowodowane osypywaniem się materiału skalnego z ociosów zbocza. Powierzchnie kamieniołomów kruszywowych są na tyle duże, że ich wyrobiska nigdy nie są grodzone w taki sposób, aby udało się ograniczyć dostęp osobom nieuprawnionym. Niekiedy jedynym elementem ograniczającym dostęp do czynnych bądź poeksploatacyjnych wyrobisk są tablice ostrzegawcze, informujące o granicach zakładu górniczego lub miejscach niebezpiecznych.

Często wykorzystywanym w praktyce niektórych zakładów górniczych sposobem ograniczenia dostępu, stosowanym na etapie udostępniania złoża, są pryzmy nadkładu formowane na pasie ochronnym wyrobiska. Przeszkody takiej nie sposób przeoczyć. Przed nią powinna znajdować się tablica informacyjna. Wtargnięcie osób nieuprawnionych na teren zakładu górniczego w takiej sytuacji nie da się tłumaczyć nieuwagą. Tym niemniej nie jest to ograniczenie w pełni skuteczne. Jest to jednak efektywne zabezpieczenie przed możliwym dojazdem samochodu do krawędzi, czynnego, zaniechanego czy zrekultywowanego wyrobiska. Właściwie nie istnieją sposoby zabezpieczenia terenów kopalń o stuprocentowej skuteczności. Żadne ogrodzenie nie przeszkodzi wejść na teren kopalni osobom, które koniecznie, mimo zakazów chcą tego dokonać.

Stokowe i stokowo-wgłębne wyrobiska złóż kamieni łamanych i blocznych przylegają zazwyczaj do terenów leśnych, będących niekiedy naturalnym zabezpieczeniem obrzeży wyrobisk. Ściana lasu na granicy pasa ochronnego wyrobiska stokowo-wgłębnego nie gwarantuje jednak zachowania bezpieczeństwa publicznego.

Kamieniołomy bloczne

Kopalinę w postaci elementów blocznych wydobywa się w wyrobiskach wgłębnych, z głębokości dochodzących do 100 m ppt. Ociosy takich wyrobisk są niemal pionowe. W warunkach krajowych największa koncentracja tych wyrobisk występuje w masywie Strzegom-Sobótka. Niewielkie powierzchnie obszarów górniczych, przy pionowych, bardzo przez to niebezpiecznych, ociosach zboczy powodują, że obrzeża wyrobisk są niemal w całości ogrodzone.
 

Autorzy:

  • Wojciech Glapa, Wydział Geoinżynierii, Górnictwa i Geologii, Politechnika Wrocławska;
  • Wojciech Naworyta, Wydział Górnictwa i Geoinżynierii, AGH Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie

Cały artykuł został opublikowany w nr 3/2019 magazynu Surowce i Maszyny Budowlane.

fot. 123rf.com/ zdjęcie ilustracyjne
Nie ma jeszcze komentarzy...
CAPTCHA Image


Zaloguj się do profilu / utwórz profil
ZAMKNIJ X
Strona używa plików cookies w celu realizacji usług i zgodnie z Polityką Plików Cookies. OK, AKCEPTUJĘ